桂林通报“8元团费午餐白饭配腐乳”：涉不合理低价游
| Konungsríkie Danm?rk | |
| Kongeriget Danmark | |
|
|
| Fáni | Skjaldarmerki |
| Kj?rore: Forbundne, forpligtet, for Kongeriget Danmark (kj?rore konungsins) | |
| Tjóes?ngur: Der er et yndigt land | |
| |
| H?fueborg | Kaupmannah?fn |
| Opinbert tungumál | Danska |
| Stjórnarfar | Tingbundin konungsstjórn
百度 2013年-2017年，两会前一周沪指、深指表现分别为：2013年沪指涨%、深指跌%；2014年沪指跌%、深指跌%；2015年沪指跌%、深指跌%；2016年沪指涨%、深指跌%；2017年沪指跌%、深指跌%。
|
| Konungur | Frierik 10. |
| Fors?tisráeherra | Mette Frederiksen |
| Stofnun | fors?guleg |
| ? Sameining | 10. ?ld |
| ? Stjórnarskrá | 5. júní 1849 |
| ? Konungsríkie Danm?rk | 24. mars 1948 |
| Evrópusambandsaeild | 1. janúar 1973 |
| Flatarmál ? Samtals ? Vatn (%) |
134. s?ti 42.915,7 km2 1,6 |
| Mannfj?ldi ? Samtals (2023) ? Téttleiki byggear |
114. s?ti 5.935.619 131/km2 |
| VLF (KMJ) | á?tl. 2022 |
| ? Samtals | 416,568 millj. dala (53. s?ti) |
| ? á mann | 70.924 dalir (11. s?ti) |
| VTL (2021) |  0.948 (6. s?ti)
|
| Gjaldmieill | D?nsk króna (kr) (DKK) |
| Tímabelti | UTC+1 (+2 á sumrin) |
| Ekie er | h?gri megin |
| Tjóearlén | .dk |
| Landsnúmer | +45 |
Danm?rk (danska: Danmark; ?) er land í Noreur-Evrópu sem ásamt Gr?nlandi og F?reyjum myndar Konungsríkie Danm?rk. Danm?rk er langfj?lmennasti hluti konungsríkisins sem er einingarríki, en Gr?nland og F?reyjar hafa heimastjórn. Algengt er ae undanskilja tau l?nd tegar r?tt er um Danm?rku (til d?mis st?re og íbúafj?lda). Danm?rk er syest Noreurlandanna og er suevestan vie Svítjóe, sunnan vie Noreg og norean vie Tyskaland tar sem einu landam?ri Danmerkur eru.
árie 2013 náei Danm?rk, ae Gr?nlandi og F?reyjum meet?ldum, yfir 1419 eyjar sem eru st?rri en 100 m2. 443 af teim hafa n?fn og 78 eru byggear.[1] Danm?rk sjálf samanstendur af Jótlandsskaga, sem gengur til noreurs út úr meginlandi Evrópu, og 406 eyjum. St?rsta eyjan er Sjáland tar sem h?fueborgin, Kaupmannah?fn, er. á eftir koma Fjón, Vendsyssel-Thy og Amager. Landslag í Danm?rku einkennist af tilt?lulega fl?tu r?ktarlandi, sandstr?ndum og temprueu loftslagi. Landie liggur ae sjó ae vestan, norean og austan. Vestan megin eru Noreursjór og Vaehafie, norean megin er Skagerrak, en austan megin eru Kattegat, Eyrarsund og Eystrasalt. Sunnan megin á Danm?rk 68 km l?ng landam?ri ae Tyskalandi vie sueurenda Jótlands. íbúar Danmerkur eru t?plega 6 milljónir, og af teim búa 800.000 í h?fueborginni, Kaupmannah?fn (um 2 milljónir á h?fueborgarsv?einu). Aerar stórar borgir í Danm?rku eru óeinsvé á Fjóni, árósar, álaborg, Esbjerg, Randers, Kolding, Horsens og Vejle á Jótlandi.
Danm?rk var áeur mun víeáttumeira ríki en tae er í dag. Konungsríkie er talie stofnae á 8. ?ld og vare brátt ?flugt sjóveldi sem tókst á um yfirráe yfir Eystrasalti vie nágrannaríki. árie 1397 myndueu konungsríkin Noregur, Danm?rk og Svítjóe Kalmarsambandie sem stóe tar til Svítjóe klauf sig úr tví árie 1523. Eftir tae var talae um Dansk-norska ríkie eea Danaveldi, sem náei líka yfir ísland, Noreg, D?nsku Vestur-Indíur og D?nsku Austur-Indíur. Danaveldi átti miklar lendur austan Eyrarsunds (Skán, Halland og Blekinge) og b?ei héruein Slésvík og Holtsetaland, auk tess sem landam?rin náeu sueur fyrir Hamborg tegar veldie var sem mest. Eftir r?e ósigra á 17. ?ld gengu l?ndin austan Eyrarsunds til Svítjóear. á nítjándu ?ld gekk Noregur úr konungssambandi vie Danm?rku og var tá um tíma undir s?nska konunginum, og vie uppgang Tyskalands á 19. ?ld missti Danm?rk Holtsetaland og hluta Slésvíkur. árie 1849 var einveldie lagt nieur og tingbundin konungsstjórn tók vie. útflutningur á landbúnaearafureum efldist á síeari hluta 19. aldar. árie 1933 lagei Kanslergade-samtykktin grunninn ae tví ae gera Danm?rk ae velferearríki mee blandae hagkerfi. Danm?rk var hlutlaus í fyrri heimsstyrj?ld en Tjóeverjar hernámu landie í síeari heimsstyrj?ld. árie 1944 sagei ísland sig úr konungssambandi vie Danm?rku sem hafei verie í gildi frá 1918. árie 1973 vare Danm?rk hluti af tví sem í dag er Evrópusambandie. F?reyjar kusu hins vegar ae standa utan tess og Gr?nland kaus ae segja sig úr sambandinu árie 1982. Danm?rk er mee tv?r undantágur frá Evrópul?gum, meeal annars hvae varear gjaldmieilinn, d?nsku krónuna.
Danm?rk er tróae ríki tar sem lífskj?r eru mee tví besta sem gerist í heiminum. Landie er stofnaeili ae Atlantshafsbandalaginu, Noreurlandaráei, Efnahags- og framfarastofnuninni, ?ryggis- og samvinnustofnun Evrópu og Sameinueu tjóeunum. Danm?rk er hluti af Schengen-sv?einu. Danm?rk á í nánu samstarfi vie hin Noreurl?ndin.
Heiti
[breyta | breyta frumkóea]
Mikie er deilt um oresifjar ?Danmerkur“, sambandie milli Dana og Danmerkur og sameiningu Danmerkur í eina tjóe. Deilurnar snúast um forskeytie ?Dan“ og hvort tae eigi vie ?ttflokkinn Danir eea konunginn Dan, og merkingu vieskeytisins ?-m?rk“. Oftast er forskeytie talie eiga r?tur ae rekja til ores sem tyeir ?flatt land“, tengt tyska oreinu Tenne ?treskigólf“, enska den ? hellir“ og sanskrít dhánu?- (?????; ? eyeim?rk“). Vieskeytie ?-m?rk“ er talie eiga vie skóga í Sueur-Slésvík, kannski svipae n?fnunum Finnm?rk, Heiem?rk, Telam?rk og Téttmerski. í fornnorr?nu var nafnie stafae Danm?rk.
Fyrsta tekkta notkun oreins ?Danm?rk“ í Danm?rku sjálfri er á Jalangurssteininum, sem eru rúnasteinar taldir hafa verie settir upp af Gormi gamla (um árie 955) og Haraldi blát?nn (um árie 965). Oreie ?Danm?rk“ er notae á báeum steinunum, í tolfalli ?tanmaurk“ ([danm?rk]) á stóra steininum og í eignarfalli ?tanmarkar“ ([danmarka?]) á litla steininum. íbúar Danmerkur eru kallaeir ?tani“ ([dan?]) eea ?Danir“ á steinunum. Vegna tessa eru steinarnir stundum kallaeir ?skírnarvottore Danmerkur“.[2]
Saga
[breyta | breyta frumkóea]Fornsaga
[breyta | breyta frumkóea]í Danm?rku hafa fundist steinar sem getgátur eru um ae menn hafi mótae, frá Eem-hlyskeieinu fyrir allt ae 120.000 árum síean, en tae er mj?g umdeilt.[3] Elstu fornleifar sem ?ruggt er ae tilheyri mannabygge eru um 15.000 ára gamlar. Mee mannerfearannsóknum hafa vísindamenn getie sér til um trjár ?bylgjur“ fólksflutninga til Danmerkur: Fyrir 10-8.000 árum, á fornstein?ld, komu veieimenn sem voru smávaxnir, d?kkir á h?rund og mee blá eea grá augu; Fyrir 6.000 árum kom svo fólk sem hóf landbúnae vie upphaf nysteinaldar; Síeustu stóru fólksflutningarnir voru hireingjar sem komu fyrir um 5.000 árum (Jamna-menningin) frá Austur-Evrópu mee tae indóevrópska mál sem danska tróaeist frá.[4]
Brons?ldin í Danm?rku hófst um 1700 f.Kr. Frá teim tíma er Sólvagninn sem fannst í Trundholm-myri. Um 500 f.Kr. hófst járn?ld mee verslun vie Kelta, Rómverja og síeast Germana. Gundestrup-ketillinn ber vitni um menningaráhrif frá Keltum í Danm?rku. Frá teim tíma eru líka Gullhornin. Sagnaritarinn Jordanes nefnir ?ttbálkinn Dani í Gotas?gu sinni, sem er talie vísa til elstu Dana. Jótar frá Jótlandi fereueust til Bretlandseyja tegar Engilsaxar l?geu England undir sig undir forystu Vortigerns á 5. ?ld. Stór mannvirki, eins og Kanalhave-skureurinn og Danavirki vitna um sterkt konungsvald í Danm?rku frá tessum tíma. Styrking og st?kkun virkisins árie 737 hefur verie tengd vie stofnun konungsríkis í Danm?rku. Gormur gamli sem er nefndur á Jalangurssteinunum frá 10. ?ld er venjulega talinn fyrsti s?gulegi konungur Danmerkur og rakning Danakonunga hefst mee honum. á teim tíma hófst s?gulegur tími í Danm?rku mee víkinga?ld.
Víkinga?ld og miealdir
[breyta | breyta frumkóea]Frá 8. ?ld til 11. aldar voru Danir meeal teirra norr?nu tjóea sem voru tekktar sem víkingar, og verslueu og herjueu um alla Evrópu. í m?rgum heimildum eru allir víkingar nefndir ?Danir“, tótt gera megi ráe fyrir ae teir hafi líka komie frá núverandi Noregi og Svítjóe, og jafnvel Noreaustur-Tyskalandi. Víkingar stofnueu Danal?g á Englandi og stofnueu smákóngad?mi eea lénsveldi á írlandi, Skotlandi og Frakklandi (Normandí). Undirstaea tessarar velgengni voru flotar hraeskreiera og sjóf?rra víkingaskipa sem gereu teim kleyft ae sigla alla leie til Gr?nlands og Noreur-Ameríku.
Allt frá 8. ?ld tala frankverskar heimildir um konunga í Danm?rku, tótt óljóst sé hverjir teir voru eea yfir hvaea l?ndum teir ríktu. Um 965 innleiddi Haraldur blát?nn kristni í Danm?rku. Hugsanlega gerei hann tae til ae forea innrás frá Heilaga rómverska ríkinu sem efldist á sama tíma. Hann reisti Jalangurssteinana tvo yfir foreldra sína, Gorm gamla og Tyri Danabót. Hann lét líka reisa minnst fimm hringborgir víes vegar um Danm?rku.[5] Danakonungar l?geu allt England undir sig tvisvar, 1013 og 1016, en eftir lát Knúts mikla leystist Noreursjávarveldi teirra upp.[6][7] Tegar Sveinn ástríearson vare konungur árie 1047 lauk víkinga?ld í Danm?rku.
á tessum tíma náei Danm?rk yfir Jótland og eyjarnar, auk Hallands, Blekinge og Skánar, austan Eyrarsunds. Auk tess voru Danakonungar jafnframt hertogar af Slésvík og Holtsetalandi. Danm?rk var tví mun st?rri en hún er í dag. Danir ríktu líka yfir Eistlandi um tíma og l?geu oft undir sig Víkina í Noregi. á hámie?ldum áttu Danakonungar ieulega í át?kum vie Hansasambandie og keisara Heilaga rómverska ríkisins. árie 1397 gekk Danm?rk í konungssamband vie Noreg og Svítjóe undir stjórn Margrétar miklu. Kalmarsambandie stóe til ársins 1523 tegar Svíar s?geu sig frá tví og kusu sér eigin konung. Sieaskiptin voru innleidd í Danm?rku 1536 eftir sigur Kristjáns 3. í Greifastríeinu.
Endurreisn og einveldi
[breyta | breyta frumkóea]
Eftir sieaskiptin gengu eigur kirkjunnar í ?llu Danaveldi (tar á meeal á íslandi, F?reyjum og Noregi) til konungs. Konungsvaldie efldist í kj?lfarie og vare sjálfst?eara gagnvart landeigendaaelinum. Auk tess gaf Eyrarsundstollurinn konungi sjálfst?ear tekjur sem hann gat nytt til hallarbygginga og stríesreksturs. Tegar trjátíu ára stríeie braust út í Evrópu 1618 ákvae Kristján 4. ae veita mótm?lendum í Tyskalandi lie. Tae fór illa og konungur samdi frie vie keisarann. í stae Dana ureu Svíar áhrifamiklir í stríeinu og í nokkur skipti herjueu teir á Danm?rku. Afleieingin var ae Danir misstu l?nd sín í núverandi Sueur- og Suevestur-Svítjóe mee Hróarskeldusáttmálanum 1658.
Trátt fyrir tessa ósigra er litie á valdatíe Kristjáns 4. sem stórveldistíma. Hann reisti hallir í endurreisnarstíl á bore vie Rósenborgarh?ll, Frieriksborgarh?ll og Krónborgarh?ll, stofnaei danskar nylendur á Indlandi (Tranquebar) og tar sem nú er Gana (Kristjánsborgarvirki). Danir tóku virkan tátt í Atlantshafsversluninni mee tr?la frá Afríku til Nyja heimsins og í tíe Frieriks 3. stofnueu Danir nylendu í Vestur-Indíum (D?nsku Vestur-Indíur). ósigrarnir gegn Svíum leiddu til átaka milli borgarastéttarinnar og aealsins sem Frierik nytti til ae koma á einveldi árie 1660. Mee einveldinu vare til nútímalegt ríkisvald mee ráeuneytum og ráeherrum skipueum úr borgarastétt.
Vie d?nsku hireina vare til emb?ttisaeall, undir menningarlegum áhrifum frá Frakklandi og Tyskalandi. Mikill bruni vare í Kaupmannah?fn árie 1728. Vistarband var innleitt 1730 til ae hjálpa aelinum ae halda í b?ndur og b?ndasyni. Tae var afnumie 1788 til 1800. á síeari hluta 18. aldar blómstraei landbúnaeur í Danm?rku mee verslun vie b?ei Frakkland og Bretland sem áttu oft í stríei. í Napóleonsstyrj?ldunum 1807 gereu Bretar stórskotaliesárás á Kaupmannah?fn sem olli mikilli eyeileggingu. í friearsamningunum í kj?lfarie misstu Danir yfirráe yfir Noregi, sem gekk í konungssamband vie Svítjóe. F?reyjar, ísland og Gr?nland heyreu tó áfram undir Danaveldi.
Gull?ldin og endalok einveldis
[breyta | breyta frumkóea]Eftir tessi áf?ll hófst blómaskeie í listum og vísindum sem er kallae danska gull?ldin.[8] Arkitektinn C.F. Hansen tókst á vie endurreisn Kaupmannahafnar mee byggingum í klassískum stíl, í anda l?rimeistara síns, C.F. Harsdorff. Listmálararnir Christen K?bke, Constantin Hansen og Wilhelm Marstrand fengust vie stór málverk bygge á s?gulegum og goes?gulegum viefangsefnum. Myndh?ggvarinn Bertel Thorvaldsen hélt sig lengst af í Róm, en hafei mikil áhrif á danska myndlistarmenn sem fóru tangae í námsfereir, eins og C.W. Eckersberg. Tónskáldin C.E.F. Weyse og J.P.E. Hartmann s?mdu sálmal?g og ?ttjarearl?g. á tessum tíma voru uppi eelisfr?eingurinn H.C. ?rsted, heimspekingurinn S?ren Kierkegaard og kirkjuumbótamaeurinn N.F.S. Grundtvig. J.M. Thiele safnaei d?nskum tjóes?gum í anda Grimmbr?era og H.C. Andersen samdi ?vintyri bygge á teim.
í kj?lfar styrjaldanna var Tyska ríkjasambandie stofnae. Danakonungar voru lénsherrar í tyskum?landi ríkjunum Slésvík, Holtsetalandi og Lauenburg. Tegar kom ae samningu stjórnarskrár fyrir Danm?rku, líkt og gere var krafa um í flestum ríkjum Evrópu, var spurning um st?eu tessara sv?ea. Frjálslyndir vildu halda Slésvík, en aeskilja Holtsetaland, sem yrei hluti af tyska sambandinu (Egeustefnan).[9] í kj?lfarie gereu íbúar Slésvíkur og Holtsetalands uppreisn og Fyrra Slésvíkurstríeie braust út. Danir unnu sigur, trátt fyrir ae Prússland sendi uppreisnarm?nnum liesauka, og nieurstaean vare óbreytt landam?ri, mee Slésvík og Holtsetaland sem hertogad?mi innan Danmerkur. Einveldie var formlega afnumie mee fyrstu stjórnarskrá Danmerkur 1849, en staea hertogad?manna og hjálendanna í Atlantshafi var óviss. Tegar stjórnv?ld hugeust gera ísland ae amti innan Danmerkur 1851 mótm?ltu fulltrúar íslendinga á Altingi.[10]
Ienv?eing og missir greifad?manna
[breyta | breyta frumkóea].jpg)
Eftir mieja 19. ?ld ienv?ddist Danm?rk hratt. Undirstaea ienv?eingar voru meeal annars járnbrautarkerfie sem komie var á og útflutningur landbúnaearafurea til Bretlands, auk breytinga á búsetul?gum sem juku frjálsr?ei. Tessu fylgdi hr?e téttbylisv?eing tar sem eldri kaupstaeir uxu og nyir b?ir ureu til í kringum járnbrautarst?evar (járnbrautarb?ir). í b?junum tróueust ienfyrirt?ki eins og málmsteypur, tígulsteinsverksmiejur, vélsmiejur, s?gunarmyllur, bakarí og brugghús. Tekie var ae rífa g?mlu borgarmúrana í Kaupmannah?fn eftir 1850 tannig ae borgin gat vaxie ae umfangi. íbúafj?ldi borgarinnar fimmfaldaeist á milli 1850 og 1900, fór úr um 100.000 íbúum í um 500.000.
Mee nyju stjórnarskránni vare danska tingie til mee tveimur deildum: fulltrúadeild (Folketinget) og ?ldungadeild (Landstinget). í byrjun fór emb?ttismannastéttin í Kaupmannah?fn, sem var h?ll undir frjálslynda tjóeernisstefnu, mee v?ldin í ?ldungadeildinni, en átti í át?kum vie íhaldssama stórjareeigendur sem oft nutu stuenings konungsins. Konungur fór mee mikil v?ld samkv?mt stjórnarskránni og ríkisstjórnin bar ábyrge gagnvart honum, fremur en tinginu. Ríkisstjórn frjálslyndra reyndi ae leysa Slésvíkurmálie mee tví ae koma á sambandstingi mee Nóvemberstjórnarskránni. Tegar Kristján 9. tók vie v?ldum eftir óv?nt andlát fr?nda hans, Frieriks 7., var hans fyrsta verk ae undirrita nyju stjórnarskrána. Tae gaf Otto von Bismarck átyllu til ae ráeast inn í Slésvík-Holtsetaland. Seinna Slésvíkurstríeie fór tannig ae Danir bieu algj?ran ósigur og b?ei greifad?min voru innlimue í tyska ríkjasambandie.
Eftir ósigurinn var gere breyting á stjórnarskránni tannig ae íhaldsmenn (h?grimenn) náeu yfirh?ndinni í efri deild tingsins. Tegar ymsir vinstriflokkar (aeallega b?ndaflokkurinn Bondevennerne) sameinueust um stofnun Venstre 1872 og náeu meirihluta í fulltrúadeildinni, ákvae íhaldsstjórn J.B.S. Estrup ae stjórna mee tilskipunum og bráeabirgeafjárl?gum án stuenings tingsins, en mee stueningi konungs. Tilskipanastjórnin stóe í n?r 20 ár. Eftir ae h?grimenn bieu afhroe í tingkosningum 1901 neyddist Kristján 9. til ae samtykkja stjórn Venstre og Kerfisbreytinguna tar sem ríkisstjórnin vare í reynd ae hafa meirihluta tings á bak vie sig.[11]
Heimskreppa og heimsstyrjaldir
[breyta | breyta frumkóea]
Eftir kerfisbreytinguna tók vie tingr?ei í Danm?rku. árie 1906 missti Venstre meirihluta sinn og eftir tae hefur enginn flokkur náe hreinum meirihluta á danska tinginu. Danm?rk var hlutlaus í fyrri heimsstyrj?ld. árie 1915 var stjórnarskránni breytt tannig ae almennur kosningaréttur náei í fyrsta sinn til kvenna og vinnuhjúa. Eftir ósigur Tjóeverja í styrj?ldinni var haldin tjóearatkv?eagreiesla í Slésvík og Holtsetalandi um sameiningu vie Danm?rku. Aeeins var meirihluti fyrir tví í Noreur-Slésvík. Mie- og Sueur-Slésvík mee Flensborg kusu ae vera áfram hluti Tyskalands. í heimskreppunni 1929 vare efnahagslíf Danmerkur fyrir áfalli og atvinnuleysi jókst. Sósíaldemókratar og Radikale Venstre komust til valda undir fors?ti Thorvald Stauning 1929. Mee Kanslergade-samtykktinni 1933 gerei stjórnin samkomulag vie Venstre um r?e félagslegra umbóta sem l?geu grunn ae norr?nu velferearkerfi.
Trátt fyrir samkomulag vie Trieja ríkie í aedraganda síeari heimsstyrjaldar gereu Tjóeverjar innrás í Danm?rku 9. apríl 1940. Danska tingie og ríkisstjórnin fengu tó áfram ae stjórna landinu ae mestu án afskipta. Tannig tókst ae bjarga n?r ?llum d?nskum gyeingum til Svítjóear haustie 1943. Tá tók hernámsstjórn Tjóeverja vie v?ldum, en d?nsk andspyrnuhreyfing bareist gegn henni. Kristján 10. vare mikilv?gt tákn andst?eu Dana vie hernámie tegar hann reie daglega á hesti um g?tur Kaupmannahafnar. árie 1944 sagei ísland upp konungssambandi vie Danm?rku og gereist lyeveldi. Danm?rk var frelsue tegar Tjóeverjar undirritueu uppgj?f fyrir bresku herliei undir stjórn Bernard Montgomery 5. maí 1945.
Eftirstríesárin
[breyta | breyta frumkóea]Eftir stríeie var ákveeie ae leggja af hlutleysisstefnu Danmerkur og taka tátt í stofnun Atlantshafsbandalagsins. Danm?rk fékk Marshall-aestoe frá Bandaríkjunum í kj?lfarie. Staea Gr?nlands og F?reyja var óviss eftir stríe. F?reyingar h?feu samtykkt sjálfst?ei í tjóearatkv?eagreieslu 1946 mee naumum meirihluta, en tegar L?gtingie lysti yfir sjálfst?ei leysti Kristján 10. tingie upp og boeaei kosningar tar sem flokkar andsnúnir sjálfst?ei fengu meirihluta. í kj?lfarie fengu F?reyjar heimastjórn. Gr?nland, sem hafei sagt sig úr l?gum vie Danm?rku í stríeinu til ae foreast hernám Bandaríkjamanna, var gert ae d?nsku amti mee stjórnarskrárbreytingu árie 1953. Vie sama t?kif?ri var danska tingie sameinae í eina deild og kveeie á um formlegt tingr?ei. Gr?nland fékk heimastjórn, líkt og F?reyjar, árie 1979.
á eftirstríesárunum var nokkur uppgangur í d?nsku efnahagslífi, sem fór saman vie uppbyggingu velferearkerfis. Jafnréttisbarátta setti svip sinn á 8. áratuginn og konur fóru í stórum stíl út á vinnumarkaeinn. Danm?rk var stofnaeili ae Fríverslunarsamt?kum Evrópu árie 1960. árie 1973 gekk Danm?rk í Evrópubandalagie. F?reyjar kusu hins vegar ae standa utan tess. Tae sama gerei Gr?nland árie 1985. á 8. áratugnum hófst efnahagskreppa í kj?lfar olíukreppunnar 1973. Danm?rk var árum saman mee neikv?ean vieskiptaj?fnue og atvinnuleysi var landl?gt. Hinar ymsu stjórnir íhaldsmannsins Poul Schlüter á 9. áratugnum beittu str?ngu aehaldi í efnahagsmálum sem var kallae ?kart?flukúrinn“ og áratugurinn var nefndur ?fattig-firserne“.[12]
Afleieingin vare ae á 10. áratugnum nutu Danir tess ae vera mee jákv?ean vieskiptaj?fnue og atvinnuleysie hvarf nánast alveg. Danskir kjósendur h?fnueu Maastricht-sáttmálanum 1992, en samtykktu hann mee fjórum undantágum árie eftir. Danir hafa ekki tekie upp evruna. Hrun Sovétríkjanna og sjálfst?ei Eystrasaltsríkjanna gerei ae verkum ae Danir tóku ae sér virkara hlutverk í utanríkismálum.[13] Danir voru meeal viljugra tjóea sem tóku tátt í innrás NATO í Afganistan 2001 og íraksstríeinu 2003.[14] H?gristjórn Anders Fogh Rasmussen innleiddi ?skattastopp“ sem kjarna í efnahagsstefnu tar sem bannae var ae h?kka skatta eea gj?ld.[15] Lars L?kke Rasmussen tók vie sem fors?tisráeherra tegar altjóelega fjármálakreppan stóe sem h?st og atvinnuleysi fór vaxandi í Danm?rku. Sósíaldemókratinn Helle Thorning-Schmidt leiddi vinstristjórn eftir kosningar 2011. árie 2015 tók Rasmussen aftur vie mee h?gristjórn, en 2019 komust sósíaldemókratar aftur til valda undir forystu Mette Frederiksen.
Landfr?ei
[breyta | breyta frumkóea]
Flatarmál Danmerkur (fyrir utan Gr?nland og F?reyjar) er 42.952 km2. Talan er breytileg vegna sjávarrofs og manngerera landfyllinga. Landie er tví eilítie minna en Eistland og eilítie st?rra en Holland. Danm?rk sjálf á ekki verulegt hafsv?ei og b?tast innan vie túsund ferkílómetrar vie heildaryfirráeasv?ei Danmerkur sé tae tekie mee í 43.094 km2. St?euv?tn tekja 43 km2. Landie h?kkar í noreri og austri um rétt undir 1 cm á ári sem st?kkar str?ndina út. Danm?rk er í Skandinavíu í Noreur-Evrópu og á aeeins 68 km landam?ri ae Tyskalandi í sueri. Landie er umlukie hafi á trjá vegu. í vestri er Noreursjór, í noreri er Skagerrak, og í austri eru Kattegat, Eyrarsund og Eystrasalt.[16] Milli hafsv?eanna eru m?rg sund. Limafj?reur liggur milli Kattegat og Noreursjávar í noreri, Litlabelti, Stórabelti og Eyrarsund tengja Kattegat vie Eystrasalt í austri, auk fj?lda minni farvatna milli d?nsku eyjanna. St?rsti hluti Danmerkur, eea 23.872 km2, er á Jótlandsskaga. Afgangurinn deilist á 1419 eyjar, tar sem t?r st?rstu eru Sjáland, Vendsyssel-Thy og Fjón.[17] í Danm?rku eru fjórar borgir mee yfir 100.000 íbúa: Kaupmannah?fn á Sjálandi, árósar og álaborg á Jótlandi, og óeinsvé á Fjóni.
Vegna hins mikla fj?lda eyja á Danm?rk eina lengstu strandlengju allra Evrópulanda, eea 8.750 km.[18] Tae eru 368 km frá nyrsta odda Danmerkur á Noreurstr?nd Skagen, ae teim syesta, Gedser Odde; og 452 km frá austasta oddanum, ?stersk?r í Ertholmene, ae teim vestasta, Bl?vands Huk. Alls eru 1008 st?euv?tn í Danm?rku, tar af 16 sem eru yfir 500 hektarar ae st?re. St?rsta st?euvatn Danmerkur er Arres?, norevestan vie Kaupmannah?fn.[19] Danm?rk er ae mestu flatlendi mee sléttum, klettum og sand?ldum. L?gsti punktur Danmerkur er turrkaei fj?reurinn Lammefjord á Sjálandi sem liggur 7,5 metra undir sjávarmáli.[20] H?sti náttúrulegi punktur Danmerkur er M?lleh?j vie Skanderborg á Jótlandi (170,86 metrar á h?e). N?stur kemur Yding Skovh?j (170,77 m) og Ejer Bavneh?j (170,35). Allar tessar h?eir eru hluti af Ejer-fj?llum suevestan vie Skanderborg.[21]
Landslag er ólíkt í ólíkum landshlutum Danmerkur. á Borgundarhólmi er ae finna berggrunn. Vestur-Jótland einkennist af ?krum, plantekrum og litlum engjum. á Noreur-Jótlandi eru sandstrendur vie stóra kletta, og votlendissléttur.
Stjórnmál
[breyta | breyta frumkóea]
í Danm?rku er formlega tingbundin konungsstjórn. Konungur Danmerkur, Frierik 10., er tjóeh?feingi sem fer formlega mee framkv?mdavald og er forseti ríkisráes Danmerkur. Eftir uppt?ku tingr?eis í Danm?rku er hlutverk tjóeh?feingjans aeallega táknr?nt eins og formleg skipun og upps?gn fors?tisráeherra Danmerkur og annarra ráeherra í ríkisstjórn Danmerkur. Konungurinn ber ekki sjálfur ábyrge á stjórnarath?fnum og persóna hans er friehelg.
Danm?rk er í fimmta s?ti í lyer?eisvísit?lu Economist og í fyrsta s?ti spillingarvísit?lu Transparency International.
Stjórnv?ld
[breyta | breyta frumkóea]
Stjórnskipan í Danm?rku byggist á stjórnarskrá Danmerkur sem var samin árie 1849. Til ae breyta stjórnarskránni tarf hreinan meirihluta á tveimur tingum og síean einfaldan meirihluta í tjóearatkv?eagreieslu mee minnst 40% táttt?ku. Henni hefur verie breytt fjórum sinnum, síeast árie 1953.
Tjóeting Danmerkur (Folketinget) fer mee l?ggjafarvald og situr í einni deild. Tae er ?esti l?ggjafi landsins, getur sett l?g um alla hluti og er óbundie af fyrri tingum. Til ae l?g ?elist gildi tarf ae leggja tau fyrir ríkisráeie og tjóeh?feingjann sem staefestir tau mee undirskrift sinni innan 30 daga.
í Danm?rku er tingbundin konungsstjórn og fulltrúalyer?ei mee almennum kosningarétti. Tingkosningar eru hlutfallskosningar milli stjórnmálaflokka tar sem flokkar turfa minnst 2% atkv?ea til ae koma ae manni. á tinginu eru 175 tingmenn auk fj?gurra frá Gr?nlandi og F?reyjum. Tingkosningar eru haldnar á fj?gurra ára fresti hie minnsta en fors?tisráeherra getur óskae eftir tví ae tjóeh?feingi boei til kosninga áeur en kj?rtímabili lykur. Tingie getur neytt fors?tisráeherra til ae segja af sér mee tví ae samtykkja vantraust á hann.
Framkv?mdavaldie er formlega í h?ndum konungs, en fors?tisráeherra og aerir ráeherrar fara mee tae fyrir hennar h?nd. Fors?tisráeherra er skipaeur sá sem getur aflae meirihluta í tinginu og er venjulega formaeur st?rsta stjórnmálaflokksins eea leietogi st?rsta flokkabandalagsins. Oftast er ríkisstjórn Danmerkur samsteypustjórn og oft líka minnihlutastjórn sem reieir sig á stuening minni flokka utan ríkisstjórnar til ae ná meirihluta í einst?kum málum.
Frá tingkosningum 2022 hefur Mette Frederiksen verie fors?tisráeherra í samsteypustjórn Jafnaearmannaflokksins, Venstre og Moderaterne.
Dómsvald
[breyta | breyta frumkóea]í Danm?rku gildir rómverskur réttur sem skiptist milli dómstóla á sviei einkaréttar og stjórnsysluréttar. Dómskerfi landanna sem mynda konungsríkie er aeskilie en h?gt er ae skjóta málum frá F?reyjum og Gr?nlandi til h?staréttar Danmerkur sem er ?esta dómsvald í Danm?rku.
Greinar 62 og 64 í stjórnarskránni kveea á um sjálfst?ei dómstóla frá ríkisstjórn og tingi.
Altjóeatengsl og her
[breyta | breyta frumkóea]
Altjóeatengsl Danmerkur mótast ae miklu leyti af aeild landsins ae Evrópusambandinu sem Danm?rk gekk í árie 1973. Danm?rk hefur sj? sinnum farie mee formennsku í Evrópuráeinu, síeast árie 2012. Danm?rk batt enda á hlutleysi landsins sem hafei verie hornsteinn utanríkisstefnunnar í tv?r aldir eftir Síeari heimsstyrj?ld tegar landie var hernumie af Tjóeverjum. Danm?rk vare tannig stofnaeili ae Atlantshafsbandalaginu 1949. Danm?rk rekur virka utanríkisstefnu mee áherslu á mannréttindi og lyer?ei. á síeari árum hafa Gr?nland og F?reyjar í auknum m?li tekie sjálfst?ear ákvareanir í utanríkismálum, meeal annars í tengslum vie fiskveiear, hvalveiear og Evrópumál. F?reyjar og Gr?nland eru hvorki aeilar ae Evrópusambandinu né Schengen-sv?einu.
Her Danmerkur (Forsvaret) hefur á ae skipa um 33.000 manna liei á frieartímum sem skiptast milli landhers, flota og flughers. Konungurinn er yfirmaeur heraflans.
Danska neyeartjónustan hefur á ae skipa um 2.000 manns og um 4.000 starfa í sérh?feum deildum eins og d?nsku landvarnasveitinni, rannsóknartjónustunni og leynitjónustunni. Ae auki eru um 55.000 sjálfboealiear í danska heimavarnalieinu. Danm?rk hefur verie virkur tátttakandi í altjóelegum friearg?slusveitum, tar á meeal í Kosóvó, Líbanon og Afganistan. Um 450 danskir hermenn voru í írak frá 2003 til 2007. Danm?rk hefur haft umsjón mee aestoe Atlantshafsbandalagsins vie Eystrasaltsl?ndin.
Stjórnsyslueiningar
[breyta | breyta frumkóea]
Danm?rk skiptist í fimm hérue. Héruein skiptast enn fremur í tíu landshluta (kj?rd?mi) í tingkosningum. Noreur-Jótland er eina héraeie sem er óskipt. T?lfr?eistofnun Danmerkur skiptir landinu í ellefu landshluta. H?fueborgarsv?eie, Hovedstaden, skiptist í fjóra landshluta og tar af er eyjan Borgundarhólmur einn en hinir trír á Stór-Kaupmannahafnarsv?einu.
í Danm?rku eru 98 sveitarfél?g. Austasta land Danmerkur, eyjan Ertholmene, tilheyrir hvorki héraei né sveitarfélagi og heyrir undir danska varnarmálaráeuneytie.
Héruein voru stofnue vie sveitarstjórnarumb?turnar árie 2007 og tóku vie af sextán ?mtum. á sama tíma var sveitarfél?gum f?kkae úr 270. Nú er íbúafj?ldi sveitarfélaga ae jafnaei meiri en 20.000 mee nokkrum undantekningum. Sveitarstjórnir og héraesráe eru kosin í beinum kosningum á fj?gurra ára fresti. Sveitarfél?gin eru grunnstjórnsyslueining í héraei og jafngilda l?gg?sluumd?mum, héraesdómsumd?mum og kj?rd?mum í sveitarstjórnarkosningum.
í héraesráeum sitja 41 fulltrúi kj?rnir til fj?gurra ára í senn. Yfir héraesráeinu er héraesráesformaeur sem ráeie kys sér. Héraesráein fara mee heilbrigeistjónustu, félagstjónustu og atvinnutróun, en ólíkt ?mtunum innheimta tau ekki skatta. Heilsug?slan er ae mestu fjárm?gnue mee sérst?ku 8% heilbrigeisframlagi og fjármunum frá ríkinu og sveitarfél?gum. ?nnur mál sem ?mtin báru ábyrge á voru flutt til hinna st?kkueu sveitarfélaga.
Héruein eru mj?g misfj?lmenn. H?fueborgarsv?eie er tannig meira en trisvar sinnum fj?lmennara en Noreur-Jótland. Meean ?mtin voru vie lyei h?feu sum sveitarfél?g á h?fueborgarsv?einu, eins og Kaupmannah?fn og Frederiksberg, fengie s?mu st?eu og ?mtin.
| Danskt heiti | íslenskt heiti | Stjórnarsetur | Fj?lmennasta borg | íbúar (janúar 2015) |
Flatarmál (km2) | |
|---|---|---|---|---|---|---|
| Hovedstaden | H?fueborgarsv?ei Danmerkur | Hiller?d | Kaupmannah?fn | 1.768.125 | 2.568,29 | |
| Midtjylland | Mie-Jótland | Viborg | árósar | 1.282.750 | 13.095,80 | |
| Nordjylland | Noreur-Jótland | álaborg | álaborg | 582.632 | 7.907,09 | |
| Sj?lland | Sjáland | Sórey | Hróarskelda | 820.480 | 7.268,75 | |
| Syddanmark | Sueur-Danm?rk | Vejle | óeinsvé | 1.205.728 | 12.132,21 | |
| Heimild: Lykilt?lur | ||||||
Gr?nland og F?reyjar
[breyta | breyta frumkóea]Konungsríkie Danm?rk er eitt óskipt ríki sem n?r yfir F?reyjar og Gr?nland, auk Danmerkur. Tetta eru tv? l?nd í Noreur-Atlantshafi mee heimastjórn í eigin málum tótt danska ríkie fari ae mestu leyti mee utanríkis- og varnarmál. Tau hafa tví eigin ting og ríkisstjórn, en auk tess tvo fulltrúa hvort á danska tinginu. Ríkisumboesmenn eru fulltrúar danska ríkisins á l?gtingi F?reyja og gr?nlenska tinginu. Gr?nlendingar eru auk tess skilgreindir sem sérst?k frumbyggjatjóe mee aukinn sjálfsákv?reunarrétt.
| Land | íbúafj?ldi (2013) | Flatarmál (km2) | H?fueborg | Ting | Fors?tisráeherra |
|---|---|---|---|---|---|
 Gr?nland (Kalaallit Nunaat)
|
56.370 | 2.166.086 | Nuuk | Inatsisartut | Jens-Frederik Nielsen |
 F?reyjar (F?royar)
|
49.709 | 1.399 | Tórshavn | L?gting | Aksel V. Johannesen |
Efnahagslíf
[breyta | breyta frumkóea]
Danm?rk byr vie tróae blandae hagkerfi og telst vera hátekjuland samkv?mt Heimsbankanum.[22] árie 2017 var Danm?rk í 16. s?ti á lista yfir l?nd eftir tjóeartekjum á mann kaupmáttarjafnae og í 10. s?ti ae nafnvirei.[23] Danm?rk er mee h?stu l?ndum á vísit?lu um vieskiptafrelsi.[24][25] Hagkerfi Danmerkur er tae 10. samkeppnish?fasta í heimi og tae 6. samkeppnish?fasta í Evrópu, samkv?mt World Economic Forum árie 2018.[26]
Danm?rk er mee fjórea h?sta hlutfall háskólamenntaera í heimi.[27] Landie situr í efsta s?ti hvae varear réttindi verkafólks.[28] Landsframleiesla á vinnustund var sú 13. h?sta í heimi árie 2009. Tekjuój?fnueur í Danm?rku er nál?gt meealtali OECD-ríkja,[29][30] en eftir skatta og opinbera styrki er hann umtalsvert l?gri. Samkv?mt Eurostat er Gini-stueull Danmerkur sá 7. l?gsti í Evrópu árie 2017.[31] Samkv?mt Altjóeagjaldeyrissjóenum eru lágmarkslaun í Danm?rku tau h?stu í heimi.[32] í Danm?rku eru engin l?g um lágmarkslaun, tannig ae tetta stafar af ?flugum verkalyesfél?gum. Sem d?mi má nefna ae vegna samninga verkalyesfélagsins Fagligt F?lles Forbund og atvinnurekendasamtakanna Horesta, hefur starfsfólk hjá McDonald's og ?erum skyndibitakeejum í Danm?rku 20 dollara á tímann, yfir helmingi meira en starfsfélagar teirra fá í Bandaríkjunum, auk tess ae fá greidd sumarfrí, foreldraorlof og lífeyri.[33] Aeild ae verkalyesfél?gum í Danm?rku var 68% árie 2015.[34]
Danm?rk á hlutfallslega mikie r?ktanlegt land og efnahagur landsins byggeist áeur fyrr aeallega á landbúnaei. Frá 1945 hafa ienaeur og tjónusta vaxie hratt. árie 2017 stóe tjónustugeirinn undir 75% af vergri landsframleieslu, framleiesluienaeur var um 15% og landbúnaeur innan vie 2%.[35] Helstu iengreinar eru framleiesla á vindhverflum, lyfjaframleiesla, framleiesla á l?kningat?kjum, vélar og flutningst?ki, matv?lavinnsla og byggingarienaeur.[36] Um 60% af útflutningsverem?ti er vegna útflutningsvara, en 40% er vegna tjónustuútflutnings, aeallega skipaflutninga. Helstu útflutningsv?rur Danmerkur eru vindhverflar, lyf, vélar og t?ki, kj?t og kj?tv?rur, mjólkurv?rur, fiskur, húsg?gn og aerar h?nnunarv?rur.[36] Danm?rk flytur meira út en inn af mat og orku og hefur í m?rg ár búie vie jákv?ean greiesluj?fnue tannig ae landie á meira útistandandi en tae skuldar. Tann 1. júlí 2018 jafngilti staea erlendra eigna 64,6% af vergri landsframleieslu.[37]
.jpg)
Danm?rk er hluti af innri markaei Evrópusambandsins mee 508 milljón neytendur. Vieskiptal?ggj?fin er ae hluta bundin samningum milli aeila sambandsins og l?ggj?f tess. Danskur almenningur styeur almennt frjáls vieskipti; í k?nnun frá 2016 s?geust 57% svarenda telja ae hnattv?eing v?ri t?kif?ri, meean 18% litu á hana sem ógnun.[38] 70% af vieskiptum landsins eru innan Evrópusambandsins. St?rstu vieskiptal?nd Danmerkur árie 2017 voru Tyskaland, Svítjóe, Bretland og Bandaríkin.[39]
D?nsk króna (DKK) er gjaldmieill í Danm?rku. Hún er fest vie evru á genginu 7,46 krónur á evru, í gegnum gengissamstarf Evrópu. Trátt fyrir ae Danir hafi hafnae uppt?ku evrunnar í tjóearatkv?eagreieslu árie 2000[40] fylgir Danm?rk stefnu Efnahags- og myntbandalags Evrópu og uppfyllir kr?fur fyrir uppt?ku evrunnar. í maí 2018 s?geust 29% svarenda í Danm?rku í k?nnun frá Eurobarometer vera hlynnt myntbandalaginu og evrunni, meean 65% voru á móti tví.[41]
St?rstu fyrirt?ki Danmerkur mieae vie veltu eru: A.P. M?ller-M?rsk (skipaflutningar), Novo Nordisk (lyfjaframleieandi), ISS A/S (eignaumsysla), Vestas (vindmyllur), Arla Foods (mjólkurv?rur), DSV (flutningar), Carlsberg Group (bjór), Salling Group (smásala), ?rsted A/S (orkufyrirt?ki), Danske Bank (fjármálafyrirt?ki).[42]
íbúar
[breyta | breyta frumkóea]
Samkv?mt hagstofu Danmerkur (Danmarks Statistik) voru íbúar Danmerkur rúmar 5,9 milljónir 1. janúar 2023. Tar af voru íbúar af d?nskum uppruna (tar sem annae foreldri er f?tt í Danm?rku, F?reyjum eea Gr?nlandi) 84,6%, en fólk af erlendum uppruna 11,8% og afkomendur teirra 3,6%.[43] Af rúmlega 900.000 innflytjendum er um triejungur af vestr?num uppruna. Aeflutningur fólks veldur tví ae fólksfj?lgun er um 0,5% á ári trátt fyrir mj?g lága f?eingartíeni.[44]:?15? Danm?rk er ein elsta tjóe heims tar sem meealaldur er yfir 40 ár og 27% landsmanna eru eldri en 60 ára.[44]:?9? Samkv?mt World Happiness Report eru Danir mee hamingjus?mustu tjóeum heims.[45]
Rúmlega 17.000 íbúa eru f?dd á Gr?nlandi og t?plega 11.000 í F?reyjum.[46][47] Tar fyrir utan er ekki til t?lfr?ei yfir fj?lda Gr?nlendinga og F?reyinga sem búa í Danm?rku. Samkv?mt k?nnun frá 2006 voru F?reyingar um 22.000[48] og samkv?mt k?nnun árie eftir var fj?ldi Gr?nlendinga á?tlaeur 19.000.[49]
Dreifing íbúa í Danm?rku er ój?fn milli landshluta. í Austur-Danm?rku búa um 250 manns á ferkílómetra, en vestan vie Stórabelti eru aeeins um 100 íbúar á ferkílómetra á Jótlandi og 150 á Fjóni.[50] Rétt yfir milljón byr í h?fueborginni, Kaupmannah?fn, eea um fimmtungur íbúa landsins.[51] 85% íbúa Danmerkur búa í téttbyli.[52] á Sueur-Jótlandi er minnihlutahópur sem er tyskum?landi.
Trúarbr?ge
[breyta | breyta frumkóea]
Yfir 72% íbúa Danmerkur eru skráeir í d?nsku tjóekirkjuna sem er lútersk-evangelísk tjóekirkja. Trátt fyrir tennan mikla fj?lda eru aeeins um 3% sem m?ta reglulega í messur. í stjórnarskrá Danmerkur er kveeie á um trúfrelsi en einn meelimur d?nsku konungsfj?lskyldunnar vereur ae vera meelimur tjóekirkjunnar.
árie 1682 fengu trjú trúfél?g leyfi til ae starfa utan tjóekirkjunnar: katólska kirkjan, danska fríkirkjan og gyeingar. Upphaflega var samt ól?glegt ae snúast til tessara trúarbragea. Fram á 8. áratug 20. aldar fengu trúfél?g opinbera vieurkenningu en síean tá er engin t?rf á slíku og h?gt er ae fá leyfi til ae framkv?ma giftingar og aerar athafnir án formlegrar vieurkenningar.
Múslimar eru rétt um 3% íbúa Danmerkur og eru fj?lmennasti minnihlutatrúarhópur landsins. árie 2009 voru nítján trúfél?g múslima skráe í Danm?rku. Samkv?mt t?lum danska utanríkisráeuneytisins eru íbúar sem hafa ?nnur trúarbr?ge um 2% íbúa landsins.
Menning
[breyta | breyta frumkóea]
Frjálslynd viehorf eru oft s?ge einkenna danska menningu. Danm?rk var eitt af fyrstu l?ndum heims sem bannaei klám árie 1799, og líka tae fyrsta sem aflétti slíku banni árie 1969.[53] Danm?rk var eitt fyrsta landie til ae heimila skráea sambúe samkynja para og árie 2012 voru orein ?karl“ og ?kona“ tekin út úr l?gum um hjónaband tannig ae tau ureu kynhlutlaus.[54] Um leie gátu samkynja p?r gengie í hjónaband innan d?nsku tjóekirkjunnar. í k?nnun sem gere var árie 2016 nefndu svarendur frjálslyndi (frisind) sem mikilv?gasta danska gildie. Tar á eftir komu kynjajafnrétti, velferearsamfélagie, traust á stofnunum samfélagsins og danska tungumálie.[55] í rannsókn frá 2016 lenti Danm?rk í 4. s?ti í samanburei 63 landa eftir hluttekningu.[56] árie 2024 voru Danir í ?eru s?ti á eftir Finnum í r?e landa eftir hamingju.[57] Stundum er vísae í hugtakie ligeglad í tengslum vie viemót Dana, í teirri merkingu ae teir kippi sér ekki upp vie smámuni og kunni ae njóta lífsins. Sú ímynd breyttist eftir kosningasigur Danska tjóearflokksins í tingkosningunum 2001.[58] á sama tíma jókst gagnryni á frjálslynd viehorf til v?ndis, fíkniefna og áfengisneyslu í Danm?rku.[59] Síeustu ár hefur annae hugtak, hygge, vísae til tess ae Danir leggja mikie upp úr tví ae njóta samveru í t?gilegu umhverfi.[60] Jólin eru ein mikilv?gasta hátíein í Danm?rku og danskar jólahefeir og jólaskraut njóta vins?lda um allan heim. Danir flytja árlega út um 10 milljón jólatré.[61]
Meeal tekktra danskra vísindamanna eru stj?rnufr?eingurinn Tycho Brahe, verkfr?eingurinn Ludwig A. Colding og eelisfr?eingurinn Niels Bohr. ?vintyri H.C. Andersen hafa lengi notie vins?lda um allan heim. Tekktasti heimspekingur Danmerkur er S?ren Kierkegaard. Aerir fr?gir danskir h?fundar eru meeal annars smásagnah?fundurinn Karen Blixen, leikskáldie Ludvig Holberg og ljóeskáldie Piet Hein. Kirkjuleietoginn N. F. S. Grundtvig var í fararbroddi hreyfingar á 19. ?ld sem studdi stofnun fríkirkja og lyeháskóla. Hugmyndin um mikilv?gi frjálslyndra viehorfa er ae hluta til frá honum komin.[62] Danskar kvikmyndir og sjónvarpst?ttir hafa notie vins?lda um allan heim frá lokum 20. aldar og danskir leikarar á bore vie Mads Mikkelsen og Sofie Gr?b?l hafa náe altjóelegum frama. D?nsku leikstjórarnir Lars von Trier og Thomas Vinterberg stofnueu Dogme 95-hreyfinguna í kvikmyndagere árie 1995. Vins?ldir danskra spennutátta eins og Gl?purinn (2007-2012) og Brúin (2011-2018) ruddu brautina fyrir fleiri norr?na sjónvarpst?tti undir merkjum nordic noir.[63]
átta staeir í Danm?rku eru á Heimsminjaskrá UNESCO: B?rinn Christiansfeld, Jalangurssteinarnir (rúnasteinar, grafhaugar og kirkja), Krúnuborgarh?ll, Hróarskeldudómkirkja, Parforce-veieil?nd á Noreur-Sjálandi, Hringborgir frá víkinga?ld, kalksteinskletturinn Stevns Klint og Vaehafie.[64]
ítróttir
[breyta | breyta frumkóea]
Danir hafa náe langt á altjóeavísu í fj?lda ítróttagreina. Knattspyrna er langvins?lasta ítróttin í Danm?rku og er danska úrvalsdeildin efsta deildin.[65] Tekktustu knattspyrnumenn Danmerkur eru Allan Simonsen, Peter Schmeichel og Michael Laudrup. Handbolti hefur vaxie ae vins?ldum síeustu áratugi og danska karlalandslieie í handknattleik hefur unnie flest verelaun allra liea í Evrópumóti karla í handbolta. Danska kvennalandslieie í handknattleik hefur sigrae Evrópumót kvenna í handbolta trisvar og unnie alls til fimm verelauna.
Vatnaítróttir eins og kappsiglingar, kappróeur, kanó- og kajakróeur, sund og stangveiei eru vins?lar ítróttagreinar í Danm?rku. Paul Elvstr?m vann gullverelaun í siglingum á fjórum ólympíuleikum í r?e. Danm?rk er mikie hjólreiealand: Danski hjólreieamaeurinn Bjarne Riis sigraei Tour de France árie 1996 og Jonas Vingegaard sigraei tv? ár í r?e 2022 og 2023. Golf, tennis, badminton og íshokkí eru líka vins?lar greinar. Lene K?ppen og Camilla Martin ureu heimsmeistarar í badminton 1977 og 1999. Danir hafa náe langt í speedway-mótorhjólakappakstri og unnie Speedway-heimsbikarinn nokkrum sinnum.
á ólympíuleikunum í London 2012 unnu Danir til gullverelauna í kappróeri og hjólreieum karla og silfurverelaun í siglingum, skotfimi karla, kappróeri kvenna og badminton karla.
Tilvísanir
[breyta | breyta frumkóea]- ↑ About Denmark
- ↑ ?Danmarks d?bsattest er farverig“. Nationalmuseet. 12.10.2020.
- ↑ ?Var der neandertalere i Danmark? Nyt forskningsprojekt skal l?se mysteriet“. Videnskab.dk. 20. október 2020.
- ↑ Rasmus Kragh Jakobsen (11. október 2016). ?Overrasket topforsker: Det siger genetik om danskhed“. Videnskab.dk.
- ↑ S?ren M. Sindb?k (19.7.2019). ?Harald Bl?tands ringborge skulle modst? vikingeangreb og sikre kongen en mobil h?r“. Videnskab.dk.
- ↑ Heeb?ll-Holm, T. K. (2019). ?Medieval Denmark as a Maritime Empire“. Empires of the Sea. Brill. bls. 194–218.
- ↑ ?Cnut the Great and the North Sea Empire“. HistoryChronicles. 24.12.2024.
- ↑ Grand, K. L., Pennington, L., & Thomsen, A. M. (2013). ?Introduktion til dansk guldalder/Introduction to the Danish Golden Age“. Guld: skatte fra den danske guldalder/Gold: treasures from the Danish Golden Age (PDF). Systime Academic. bls. 68–93.
- ↑ Carl Ploug. ?Orla Lehmanns tale 'Danmark til Ejderen', 28. maj 1842“. danmarkshistorien.dk. Aarhus Universitet. Sótt 16.5.2024.
- ↑ Magnús Kjartan Hannesson. Konungsríkie ísland. Aedragandi tess og tjóeh?feingi (PDF) (PhD thesis). Háskóli íslands. bls. 12–14.
- ↑ Jens Wendel-Hansen (25.8.2011). ?Systemskiftet 1901“. Danmarkshistorien.dk. Aarhus Universitet.
- ↑ Anne Anthon Andersen (2019). ?1980'erne“. faktalink.
- ↑ ?1990'erne - Det lange seje tr?k: milj?, erhvervssamarbejde og demokrati“. Udenrigsministeriet. Sótt 16.5.2024.
- ↑ Bo Lidegaard (7.2.2018). ?Danmark i krig 1991-2011“. danmarkshistorien.dk. Aarhus Universitet.
- ↑ Jesper Vestermark K?ber (10.8.2022). ?Statsminister Anders Fogh Rasmussen og den ideologiske v?rdikamp i 2000'erne“. danmarkshistorien.dk. Aarhus Universitet.
- ↑ ?Danmark“. Den Store Danske. 24 október 2023. Sótt 9. desember 2023.
- ↑ ?Hvilke ?er er de 10 st?rste i Danmark efter areal og befolkning?“. politiken.dk. Politikens oplysning. 8. febrúar 2008.
- ↑ ?Nature & Environment“. Ministry of Foreign Affairs of Denmark. Afrit af upprunalegu geymt tann 3 apríl 2007. Sótt 3 febrúar 2007.
- ↑ Jensen, Lene (1999). ?Current status and trends in inland fisheries in Denmark“. í Lundqvist, Gunnar (ritstjóri). Current Status and Trends in Inland Fisheries. Copenhagen: Nordic Council of Ministers. bls. 10–18. ISBN 978-9-28930-402-3.
- ↑ Ramskov, Jens (28 febrúar 2013). ?Eksperter strides: Er Lammefjorden eller stenbrud Danmarks laveste punkt?“. Ingeni?ren (danska). Sótt 9. desember 2023.
- ↑ Kort tar sem h?stu fj?llin eru merkt
- ↑ Country and Lending Groups. Geymt 2 júlí 2014 í Wayback Machine Heimsbankinn. Skoeae 14. mars 2016.
- ↑ ?Gross national income per capita 2017, Atlas method and PPP. World Development Indicators database, World Bank, 21 September 2018. Retrieved 6 December 2018“ (PDF). Afrit (PDF) af uppruna á 12. september 2014. Sótt 6. desember 2018.
- ↑ "Country Ratings" Geymt 16 september 2017 í Wayback Machine, 2012 Index of Economic Freedom. Sótt 12. janúar 2012.
- ↑ ?Economic Freedom of the World: 2011 Annual Report Complete Publication (2.7 MB)“ (PDF). freetheworld.com. Fraser Institute. 2011. Afrit af upprunalegu (PDF) geymt tann 26. september 2011. Sótt 20. september 2011.
- ↑ ?Global Competitiveness Report 2018“. World Economic Forum. Afrit af upprunalegu geymt tann 8. desember 2018. Sótt 6. desember 2018.
- ↑ UNESCO 2009 Global Education Digest Geymt 28 nóvember 2011 í Wayback Machine, deilir 4. s?ti mee Finnlandi mee hlutfallie 30,3%. Graf á s 28, tafla á s 194.
- ↑ Kevin Short (28 May 2014). The Worst Places On The Planet To Be A Worker Geymt 28 maí 2014 í Wayback Machine. The Huffington Post. Sótt 28. maí 2014.
- ↑ Joumard, Isabelle; Pisu, Mauro; Bloch, Debbie (2012). ?Tackling income inequality. The role of taxes and transfers“ (PDF). OECD. Afrit (PDF) af uppruna á 28. desember 2014. Sótt 10 febrúar 2015.
- ↑ Neamtu, Ioana; Westergaard-Nielsen, Niels (mars 2013). ?Sources and impact of rising inequality in Denmark“ (PDF). Afrit (PDF) af uppruna á 11 febrúar 2015. Sótt 10 febrúar 2015.
- ↑ ?Gini coefficient of equivalised disposable income – EU-SILC survey. Eurostat, last data update 20 November 2018, retrieved 6 December 2018“. Afrit af upprunalegu geymt tann 6 október 2014. Sótt 6. desember 2018.
- ↑ ?World Economic Outlook Database, October 2010 Edition“. IMF. 6 október 2010. Afrit af uppruna á 22 febrúar 2011. Sótt 5 júlí 2012.
- ↑ Liz Alderman and Steven Greenhouse (27 October 2014). Living Wages, Rarity for U.S. Fast-Food Workers, Served Up in Denmark Geymt 28 október 2014 í Wayback Machine. The New York Times. Retrieved 28 October 2014.
- ↑ Sjá Anders Kjellberg og Christian Lyhne Ibsen "Attacks on union organizing: Reversible and irreversible changes to the Ghent-systems in Sweden and Denmark" Geymt 9 mars 2017 í Wayback Machine in Trine Pernille Larsen and Anna Ils?e (eds.)(2016) Den Danske Model set udefra (The Danish Model Inside Out) – komparative perspektiver p? dansk arbejdsmarkedsregulering, Copenhagen: Jurist- og ?konomforbundets Forlag (pp.292)
- ↑ ?StatBank Denmark, Table NABP10: 1-2.1.1 Production and generation of income (10a3-grouping) by transaction, industry and price unit. Retrieved on December 6, 2018“. Afrit af upprunalegu geymt tann 17 nóvember 2018. Sótt 6. desember 2018.
- ↑ 36,0 36,1 ?Denmark“. The World Factbook. CIA. 3. desember 2018. Sótt 18. desember 2018.
- ↑ ?Eurostat: Net international investment position – quarterly data, % of GDP. Last update 24 October 2018, retrieved December 6 2018“. Afrit af uppruna á 26 nóvember 2018. Sótt 6. desember 2018.
- ↑ Danskerne og LO elsker globalisering. Newspaper article 17 November 2016 on finans.dk. Retrieved 6 December 2018. Geymt 6 desember 2018 í Wayback Machine
- ↑ ?Denmark“. The World Factbook. CIA. 19 janúar 2012. Sótt 4 febrúar 2012.
- ↑ ?Denmark and the euro“. Danmarks Nationalbank. 17 nóvember 2006. Afrit af upprunalegu geymt tann 16 nóvember 2006. Sótt 3 febrúar 2007.
- ↑ ?Standard Eurobarometer 89, Spring 2018. The key indicators. Publication date June 2018. Retrieved 18 December 2018“. Afrit af uppruna á 26. desember 2018. Sótt 18. desember 2018.
- ↑ ?The largest companies by turnover in Denmark“. largestcompanies.com. Nordic Netproducts AB. Afrit af uppruna á 6 nóvember 2018. Sótt 18. desember 2018.
- ↑ Statistikbanken, tabel FOLK2: Folketal 1. januar efter k?n, alder, herkomst, oprindelsesland og statsborgerskab. Danmarks Statistik. Hentet 6. april 2023.
- ↑ 44,0 44,1 Befolkningens udvikling (Report). Danmarks Statistik. 9. október 2024.
- ↑ ?Happiness of the younger, the older, and those in between“. World Happiness Report. Sótt 19.12.2024.
- ↑ BEF5G: Personer f?dt i Gr?nland og bosat i Danmark 1. januar efter k?n, alder og for?ldrenes f?dested, Hentet 6. april 2023.
- ↑ ?BEF5F: Personer f?dt p? F?r?erne og bosat i Danmark 1. januar efter k?n, alder og for?ldrenes f?dested“. statbank.dk. Sótt 6. apríl 2023.
- ↑ F?r?ske unge flygter til Danmark. 30. august 2006.
- ↑ ?Gr?nl?ndere bosiddende i Danmark“ (PDF).
- ↑ Statistikbanken BEF1A07 Sótt 2. febrúar 2010.
- ↑ Nyt fra Danmarks Statistik – tabel 2
- ↑ 1 Geografi og befolkning Geymt 6 febrúar 2010 í Wayback Machine. 1. februar 2010.
- ↑ Niels Nyegaard (5. júlí 2017). ?Lovgivning om pornografi, 1799-1969“. danmarkshistorien.dk.
- ↑ Claus Vincents og Tobias Stern Johansen (7.6.2012). ?Historisk dag for folkekirken: I dag vedtages det k?nsneutrale ?gteskab“. Kristeligt Dagblad.
- ↑ Silas Bay Nielsen (12. desember 2016). ?Befolkningen har talt: Her er den nye Danmarkskanon“. DR.
- ↑ Chopik, William J.; O'Brien, Ed; Konrath, Sara H. (2017). ?Differences in Empathic Concern and Perspective Taking Across 63 Countries“. Journal of Cross-Cultural Psychology (enska). 48 (1). Supplementary Table 1. doi:10.1177/0022022116673910. hdl:1805/14139. ISSN 0022-0221. S2CID 149314942.
- ↑ ?Happiness of the younger, the older, and those in between“. World Happiness Report.
- ↑ Eiríkur Bergmann (10. janúar 2016). ?Frá frjálslyndi til forpokunar“. Fréttatíminn.
- ↑ Rasmus Bo S?rensen og Kristian Villesen (3. júlí 2009). ?Dansk frisind p? retur?“. Information.
- ↑ Sarah Buder (20. janúar 2025). ?Hygge: The Danish Concept of Comfort We Need Now More Than Ever“. AFAR.
- ↑ ?Around the world people are hanging their decorations on Danish christmas trees“. Food Nation Denmark. Sótt 4.2.2025.
- ↑ Anders Rou Jensen (22. mars 2008). ?Kampen om Grundtvig“. Information.
- ↑ Nicola Anne Witcombe (11.7.2024). ?Nordic Noir“. nordics.info.
- ↑ ?Denmark“. UNESCO World Heritage Convention. Sótt 4.2.2025.
- ↑ Body, culture and sport Geymt 16 nóvember 2011 í Wayback Machine (2003) Utanríkisráeuneyti Danmerkur
Tenglar
[breyta | breyta frumkóea]- Staereyndir um Danm?rku á Norden.org
- Danmarks Statistik
- Ríkisstjórn Danmerkur
- Danska tingie
- Upplysingavefur utanríkisráeuneytis Danmerkur
Aeildarríki Evrópusambandsins (27) | ||
|---|---|---|
 | ||
| Aeildarríki | |
|---|---|
| áheyrnarríki | |
| Emb?tti | |
